Komunia pod obiema postaciami

Skrátený preklad slovenskej verzie: Prijímanie pod obidvoma spôsobmi

Karol Dučák

Jednym z wielu znaczących pozytywów, przyniesionych przez Sobór Watykański II, był powrót do komunii pod obiema postaciami, która istniała w liturgii rzymskiej od najdawniejszych czasów aż do XVII wieku, kiedy to komunia z kielicha została dla  wierzących w całym Kościele Rzymskokatolickim zakazana na ponad trzy wieki. Chociaż w XII- XIII stuleciu wierzący na chrześcijańskim Zachodzie zaczęli coraz bardziej oddalać się od przyjmowania komunii z kielicha, to aż do tego czasu miało ono niekwestionowane  miejsce w liturgii rzymskiej. Można nawet powiedzieć, że zainteresowanie apostolskie było bardziej skoncentrowane na kielichu. Przede wszystkim „w winie wyraźniej pojawia się radosny charakter Eucharystii i uobecnia się mesjański czas zbawienia (zob. Iz 25, 6, lub Gn 49, 11). Z piciem z jednego naczynia a kompleksom wyobrażeń o krwi łączy się również motyw przymierza, a w komunii z kielicha jest jasniej wyrażona idea ofiary. Komunia kielicha należy zatem do pełności obligatoryjnej formy Eucharystii i musi z pewnością być obowiązkowa przynajmniej dla celebransa. Na przyjmowanie komunii z kielicha przez wiernych nalegał między innymi również papież Gelazjusz I. (492–496).“ (1)

Podawanie wiernym komunii z kielicha było rozpowszechnione w liturgiach zachodnich aż do XII wieku, jednak coraz częściej zaczęto się obawiać, by z kielicha nie wylała się ani kropla konsekrowanego wina.  Obawa przed potencjalną profanacją prowadzila do zastąpienia picia z kielicha innymi  formami podawania komunii, na przykład poprzez picie z kielicha za pomocą rurki ssącej (fistula, calamus). Z czasem odstąpiono od bezpośredniego picia z kielicha mszalnego przez wiernych  na rzecz kielicha większego służącego do podawania komunii.W owym kielichu znajdowało się niekonsekrowane wino, do którego  przed podaniem komunii wlewano wino konsekrowane, także laicy otrzymywali rozcieńczone wino konsekrowane. Panowało bowiem powszechne przekonanie, że „rozcieńczenie” wina zmniejsza ryzyko profanacji przy jego ewentualnym rozlaniu. Ponadto na chrześcijańskim Wschodzie zaczęto masowo praktykować intinkcio (zanurzenie konsekrowanego Chleba w konsekrowanym Winie podczas rozdawania Komunii świętej wiernym). Ten racjonalny sposób podawania komunii jednak chrześcijański Zachód odrzucił, ponieważ w nim zatracił się symboliczny sens picia. (2)

Ogólnie więc komunia z kielicha była podawana na kilka sposobów:

1. picie z kielicha, bezpośrednio z kielicha mszalnego lub z większego kielicha służącego do podawania komunii

2. picieprzez rurkę ssącą (średniowieczna liturgia rzymska)

3. częściowe intinkcio (konsekrowany chleb, częściowo zanurzony w kielichu i podawany  ręką kapłana)

4. pełne intinkcio (konsekrowany chleb, zupełnie zanurzony w kielichu i podawany przez kapłana na łyżeczce).

W XII–XIII wieku dochodzi w zachodnich liturgiach do zaniku podawania komunii z kielicha a jest wprowadzony nowy zwyczaj podawania wiernym Eucharystii pod postacią chleba. W znacznym stopniu do zaniechania podawania komunii z kielicha przyczyniła się pobożna, średniowieczna kontemplacja Eucharystii koncentrująca się na Niej jako na postaci chleba. Teologicznej podstawy do usunięcia przyjęcia komunii z kielicha dla świeckich dostarczyła nauka o konkomitancji, że w sakramencie ołtarza pod każdą postacią obecny jest cały Chrystus. W ten sposób w pełni zaaprobowano dotychczasową praktykę podawania komunii pod postacią chleba chorym czy chrzczonym dzieciom, gdzie podanie komunii z kielicha było niewskazane. Za wystarczające do spełnienia prośby Chrystusa, o picu Jego krwi uznano komunię z kielicha przyjmowaną przez celebransa. (3)

Pomimo tego, že w XII- XIII wieku na Chrześcijańskim Zachodzie komunia z kielicha stała się rzadkością, to jednak zupełnie nie zaniknęła. Jeszcze w XIV wieku, a nawet później, była możliwość przyjęcia komunii z kielicha przy uroczystych, szczególnych okazjach, takich jak  koronacja cesarza czy króla. Również podczasuroczystej wielkanocnej mszy papieskiej mógł przystąpić do Komunii pod obiema postaciami każdy, kto był przygotowany do jej przyjęcia.
Całkowity zakaz pojawił się dopiero w XV wieku jako reakcja na działanie wrogich kręgów, które zaczęły domagać się obowiązkowego udzielania Komunii Świętej pod dwiema postaciami wszystkim świeckim, a kielichstał się ich symbolem protestu przeciwko Kościołowi. Czeski ksiądz M. Jakoubek ze Stříbra zamienił ten problem dyscypliny na dogmatyczny i zaczął głosić herezje, że przyjmowanie zkielicha jest niezbędne dla zbawienia. Naukę tę przejął Jan Hus, ale Sobór w Konstancji potępił tę naukę i zakazał przyjmowania z kielicha w 1415 roku. (4) 

Jednak zakaz przyjmowania z kielicha spowodował znaczne niezadowolenie, zwłaszcza u zwolenników Husa, wiernych nauczaniu o konieczności Komunii sub utraque specie (pod obiema postaciami). Stąd pochodzą również ich oznaczenie Utrakwiści (z łacińskiego uterque, utraquus - oba, obie). Są również znani jako Kalikstyni, ponieważ domagali się używana kielicha. (5)

To właśnie dzięki czeskim utrakwistom nawet po Soborze w Konstancji udało się przeforsować ważność Komunii pod obiema postaciami w Kościele rzymskokatolickim. Aby uspokoić sytuację w Kościele, Sobór w Bazyleiw 1436 r. zawarł z czeskimi utrakwistami w mieście Jihlava (Iglawa) ugodę – Cztery Kompaktaty. Poprzedziły ją przewlekłe negocjacje ojców kościoła z Soboru w Bazylei z czeskimi utrakwistami, które rozpoczęły się w 1433 r. W drugim z kompaktatów stwierdzono, że możliwa jest zgoda na udzielenie Komunii pod obiema postaciami dorosłemu laikowi, jeżeli o nią prosi. Jednak laik musi być pouczony o tym, że pod postacią chleba znajduje się cały Chrystus. Ważność kompaktatów jednak nie miała długiego trwania, już w roku 1462 zostały unieważnione przez papieża Piusa II. (6)

Przyjmowaniem Komunii pod obiema postaciamizajmował się także Sobór Trydencki. Sobór potwierdził poprzednie nauczanie Kościoła, że przyjmując Komuniętylko pod jedną postacią wierzący przyjmuje Ciałoi Krew Pana, tak jak robi to podczas przyjmowania pod obiema postaciami. Sobór nie potępił ani nie zakazał przyjmowania z kielicha przez wierzących, ale przekazałostateczną decyzję w tej sprawie papieżowi, którego kompetencje pozwalają na to, że może według własnego uznania zatwierdzić przyjmowanie z kielicha tam, gdzie uzna to za stosowne.

Sobór jednak potępił naukę o konieczności przyjmowania Komunii pod obiema postaciamiwcelu zbawienia. Przeciwnie, oświadczył, że nie ma bezpośredniego nakazu od  Boga przyjmować Komunię pod obiema postaciami, a konkretne przepisy, dotyczące udzielania Komunii Świętej, należą do kompetencji Kościoła. (Denz-Schönm. 1726–1733).

Wkrótce po zakończeniu Soboru Trydenckiego ponownie zostało dozwolone przyjmowanie przez wiernych Komunii Świetej pod obiema postaciami, jednak w ograniczonym zakresie. Stało się tak w 1564 roku, kiedy to papież Pius IV. udzielił niektórym biskupom zgody na zezwolenie podawania wiernym w swoich diecezjach Komunii Świętej pod obiema postaciami. Zezwolenie to jednak nie przyniosło pożądanych efektów, dlatego w roku 1564 zostało zniesione przez papieża Grzegorza XIII. W niektórych krajach przyjmowanie z kielicha trwało jeszcze przez dłuższy czas. Najdłużej w Czechach, gdzie przyjmowanie z kielicha było zabronione dopiero w roku 1621, a na Śląsku dopiero dekret kancelarii cesarskiej z 22 lipca 1624 r. unieważnił przywilej Komunii sub utraque specie i nakazał powrót do praktyki przyjmowania Komunii Świetej pod jedną postacią.

„Ze strony Kościoła została ona formalnie zniesiona przez Stolicę Apostolską za pośrednictwem nuncjusza, ktory kapitule wrocławskiej przedstawił (31 sierpnia 1628 roku) dekret z dnia 23 sierpnia 1628 roku żądający całkowitego zniesienia używania kielicha.“ (7)

Od roku 1628 do liturgicznej odnowy po Soborze Watykańskim II w Kościełe rzymskokatolickim Komunia Šwięta prawie wyłącznie była udzielana wiernym tylko pod jedną postacią. Jednak i w tej praktyce wprowadzono okolicznościowe wyjątki. Na przykład królowie Francji i niemiecki cesarz Franciszek II przy wyjątkowych okazjach mieli przywilej Komunii pod obiema postaciami. Taki sam indultmieli diakoni i subdiakoni w bazylice Saint-Denis w Paryżu.Te wyjątki respektowali papieże i Stolica Apostolska. Można więc powiedzieć, że pragnienie powrotu pierwotnej praktyki przyjmowania Komunii pod obiema postaciami przez wiernym w Kościele rzymskokatolickim nigdy całkowicie nie zniknęło. (8)

Zmianu sytuacji i powrót do praktyki przyjmowania Komunii pod obiema postaciami przez wiernym w Kościele rzymskokatolickim umożliwił dopiero Sobór Watykański II, który nawiązał do nauczania Soboru Trydenckiego i uroczyście go potwierdził. Konstytucja o liturgii świętej Sacrosanctum concilium mówi między innymi: „Przy zachowaniu ustalonych przez Sobór Trydencki (Sesja XXI, Doctrina de Communione sub utraque specie et parvulorum, capp. 1–3, cann. 1–3 : CONCILIUM TRIDENTINUM, wyd. cyt., t. VIII, ss. 698–699) zasadach dogmatycznych, w wypadkach, które określi Stolica Apostolska, biskup może zezwolić na Komunię świętą pod obiema postaciami, tak duchowieństwu diecezjalnemu i osobom zakonnym, jak i świeckim, na przykład tym, którzy w danej Mszy otrzymali święcenia lub złożyli śluby zakonne, czy nowo ochrzczonym we Mszy, następującej po ich ochrzczeniu.“ (9)

25. maja 1967 r.Święta Kongregacja Obrzędów wydałainstrukcję Eucharisticum mysterium, która uzasadnia przyjmowanieKomunii pod obiema postaciami i rozszerza jego zastosowanie. W znaczeniutej instrukcji przyjęcie z kielicha jest dozwolone na podstawie opinii biskupów i po wstępnej katechezie w następujących przypadkach, które już określa „poprzednie prawo (porów. Ritus servandus in distribuenda communione sub utraque specie, 7 martii 1965, n. 1), lub ta instrukcja:

1) dorośli neofici w czasie Mszy, która następuje po chrzcie; dorośli bierzmowani w czasie Mszy związanej z bierzmowaniem; ochrzczeni, których przyjmuje się do wspólnoty kościelnej;

2) nowożeńcy w czasie Mszy połączonej z zawarciem małżeństwa;

3) diakoni w czasie Mszy ich święceń;

4) ksieni podczas Mszy, w czasie której otrzymuje błogosławieństwo; dziewice w czasie Mszy ich konsekracji; osoby, które składają lub odnawiają śluby zakonne w czasie Mszy połączonej z ich pierwszą profesją, jej odnowieniem i profesją wieczystą oraz ich rodzice, krewni i współbracia zakonni;

5) świeccy pomocnicy misyjni w czasie Mszy, podczas której publicznie otrzymują misję; inne osoby w czasie Mszy, podczas której otrzymują misję kościelną;

6) chorzy, którzy przyjmują Wiatyk, i wszyscy obecni, gdy Mszę odprawia się w domu chorego;

7) diakon i usługujący, kiedy spełniają swoje funkcje w czasie Mszy;

8) podczas Mszy koncelebrowanej: wszyscy, którzy spełniają wówczas rzeczywiste funkcje liturgiczne, a także wszyscy alumni seminarium duchownego; w swoich kościołach lub kaplicach (jeśli Msza jest koncelebrowana): wszyscy członkowie instytutów ślubujących zachowanie rad ewangelicznych oraz członkowie innych stowarzyszeń, w których poświęcają się Bogu przez śluby zakonne, ofiarowanie lub przyrzeczenie; oprócz tego wszyscy, którzy stale zamieszkują w domu tych instytutów i stowarzyszeń;

9) kapłani, którzy uczestniczą w wielkich obchodach, a nie mogą ani celebrować, ani koncelebrować;

10) wszyscy, którzy biorą czynny udział w Mszy celebrowanej w czasie odprawiania przez nich rekolekcji; wszyscy, którzy biorą udział w zebraniu jakiegoś zespołu duszpasterskiego podczas Mszy, w której wspólnie uczestniczą;

11) osoby wymienione w nr 2. i 4. w czasie Mszy ich jubileuszów;

12) chrzestni, rodzice, współmałżonek oraz świeccy katecheci dorosłego neofity w Mszy związanej z jego inicjacją;

13) rodzice, członkowie rodziny oraz szczególniejsi dobroczyńcy uczestniczący w Mszy prymicyjnej.“ (10) 

Institutio generalis Missalis Romani (Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego) z 1969 roku przejmują ten zakres zezwoleń. (11)

Ponadto, dyrektywy te rozszerzają możliwość przyjmowania z kielicha także na uczestników w Mszy konwentualnej lub wspólnotowej. W nomerze76 jest powiedziane, że wszyscy, którzy należą do tej wspólnoty, nie tylko kapłani, którzy muszą z powodów duszpasterskich świętować indywidualnie, ale także ci, którzy nie są kapłanami, „mogą przyjmować pod obiema postaciami.” (12)

W 1970 r. została wydana instrukcjaSacramentali communione, która umożliwiłakonferencjom biskupów rozszerzenie możliwości przyjmowania Komunii Świętej pod obiema postaciami oraz w innych przypadkach, niż uprzednio zatwierdzone. W wielu krajach po 1970 r. konferencje biskupów rozszerzyły możliwości rozdzielaniaKomunii pod obiema postaciami. Jednak instrukcja wymaga, aby nie udzielać Komunii Świętej pod obiema postaciami, jeśli jest duża liczba przyjmujących. A także grupy, otrzymujące pozwolenie, niech będą dokładnie określone, dobrze uporządkowane i jednorodne. (13)

Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego z 1969 r. wyraźnie podkreśla ciągłość z nauczaniemSoboru Trydenckiego, któramusi pozostać na zawsze zachowana. Artykuł 241 mówi: „Niech duszpasterze dołożą starań, aby wiernym, którzy uczestniczą w obrzędzie Komunii pod obiema postaciami lub są wtedy obecni, przypominali w sposób możliwie dla nich dostępny katolicką naukę Soboru Trydenckiego o Komunii świętej. Przede wszystkim mają wiernych nauczać, że według katolickiej wiary przyjmuje się całego Chrystusa i prawdziwy Sakrament także pod jedną tylko postacią; dlatego ci, którzy przyjmują tylko jedną postać, gdy idzie o owoce Komunii, nie są pozbawieni żadnej łaski koniecznej do zbawienia. (Por. Sobór Trydencki, Sesja XXI (16 lipca 1562), Dekret o Komunii eucharystycznej, rozdz. 1–3: DS 1725–1729.) Ponadto niech nauczają, że co do udzielania sakramentów Kościół może ustalać lub zmieniać to, co uzna za słuszne ze względu na cześć należną sakramentom lub na pożytek przyjmujących, stosownie do okoliczności rzeczy, czasu i miejsca, z zachowaniem istotnej treści sakramentów. (Por. tamże, rozdz. 2: DS.. 1728.)“ (14)

W ten sposób Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego z 1969 r. odwołuje się do nauki Soboru Trydenckiego, który głosił, że Kościół katolicki ma prawo zmieniać sposób, w jaki sakramenty są wysługiwane, zachowując ich istotę, jeśli czyni to dla dobra duchowego wierzącego. Kościół naucza, że w Komunii pod obiema postaciami jest jasno wyrażona wola Boża, która  potwierdza  nowe i wieczne przymierze w krwi Chrystusa. Swoją krwią nasz Pan przypieczętowałnowe przymierze między Bogiem a ludźmi, kiedy na krzyżu wybawiłludzi z niewoli grzechu i śmierci i wprowadził nas w nowe i boskie życie. W ten sposób ludzkość została zbawionaprzez „drogocenną krew Chrystusa, jako baranka niepokalanego i bez zmazy.” (1 P 1, 19)

Ponadto, przejawia się doskonalszeznak uczty eucharystycznej,ponieważ uczta składa się zjedzenia i picia.Ta ziemska uczta eucharystyczna jest symbolicznym obrazem  oraz przedsmakiem niebiańskiej uczty w Królestwie Ojca, jak jest napisane w Piśmie Świętym: „Odtąd nie będę już pił z tego owocu winnego krzewu aż do owego dnia, kiedy pić go będę z wami nowy, w królestwie Ojca mojego.“ (Mt 26, 29)

Ogólne wprowadzenie do Mszału rzymskiego z 1969 r.to komentuje: „Ze względu na wymowę znaku Komunia święta nabiera pełniejszego wyrazu, gdy jest przyjmowana pod obiema postaciami. W tej bowiem formie ukazuje się w doskonalszym świetle znak Uczty eucharystycznej i jaśniej wyraża się wola dopełnienia nowego i wiecznego przymierza we Krwi Pana; jaśniej też uwydatnia się związek istniejący pomiędzy Ucztą eucharystyczną a ucztą eschatologiczną w królestwie Ojca. (Por. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Eucharisticum mysterium, 25 maja 1967, nr 32: AAS 59 (1967) 558)” (15)

Ponowne wprowadzenie Komunii Świętej pod obiema postaciami jest wielką zasługą Soboru Watykańskiego II oraz posoborowej reformy liturgicznej. Przyczynia się do głębszego i pełniejszego zrozumienia tajemnicy eucharystycznej, a tym samym staje się niepowtarzalną perłą liturgii. Nie zapominajmy, że sam Jezus powiedział: „Jeżeli nie będziecie spożywali Ciała Syna Człowieczego i nie będziecie pili Krwi Jego, nie będziecie mieli życia w sobie.” (Jn 6, 53).

Komunia Święta pod obiema postaciami wzmacnia naszą nadzieję na uczestnictwo w niebiańskiej uczcie, gdzie będziemy jeść i pić przy stole Jezusa w Jego królestwie (por. Łk 22, 30). Ten obraz niebiańskiej błogości przeżywamy w Komunii Świętej tutaj na ziemi. W Komunii św., podczas Mszy Świętej, przyjmujemy Jezusa ukrytego pod postaciami chleba i wina, ale w niebie zobaczymy go twarzą w twarz i to jest wielkie źródło naszej błogości już tutaj na ziemi.

Karol Dučák

Przypisy:

(1) Porów. Berger R.: Liturgický slovník, s. 398.

(2) Porów.Berger R.: Liturgický slovník, s. 398.

(3) Porów. Kunzler, M.: Liturgia Cirkvi, s. 297.

(4) Porów. Malý, V.: Slávenie svätej omše, s. 153.

(5) Porów. Malý teologický lexikon, s. 469–470.

(6) Porów. Basilejská kompaktáta.

(7) Gręźlikowski J. Komunia pod dwiema postaciami w ustawodawstwie synodalnym Polski przedrozbiorowej, s. 161.

(8) Porów. Gręźlikowski J. Komunia pod dwiema postaciami w ustawodawstwie synodalnym Polski przedrozbiorowej, s. 162.

(9) Sacrosanctum concilium, nr 55.

(10) Eucharisticum Mysterium, nr 32.

(11) Porów. Institutio generalis Missalis Romani, nr 242.

(12) Institutio generalis Missalis Romani, nr 76.

(13) Porów. Sacramentali Communione, nr 3.

(14) Institutio generalis Missalis Romani, nr 241.

(15) Institutio generalis Missalis Romani, nr 240.

Bibliografia:

1. Berger R.: Liturgický slovník. 1. vydání. Praha: Vyšehrad, 2008. 592 s. ISBN 978-80-7021-965-2.

2. Denzinger, H. – Schönmetzer, A.: Enchiridion Symbolorum: Definitionum et deklarationum de rebus fidei et morum. 32. Auflage. Freiburg: Herder, 1963. 907 s.

3. Dokumenty Druhého vatikánskeho koncilu. Trnava: Spolok svätého Vojtecha, 2008. 847 s. ISBN 978-80-7162-738-8.

4. Gręźlikowski J.: Komunia pod dwiema postaciami w ustawodawstwie synodalnym Polski

przedrozbiorowej. In: Prawo Kanoniczne : kwartalnik prawno-historyczny 47/1–2, 151–180. Dostępne na: bazhum.muzhp.pl.

5. Kunzler, M.: Liturgia Cirkvi. Prešov: Petra, 2009. 540 s. ISBN 978-80-8099-038-1.

6. Malý teologický lexikon. Bratislava: Spolok Svätého Vojtecha Trnava v Cirkevnom nakladateľstve Bratislava, 1977. 512 s.

7. Malý, V.: Slávenie svätej omše. Dostępne na: scribd.com.

8. Institutio generalis Missalis Romani. (Missale Romanum, editio typica,1969). Dostępne na: ccwatershed.org.

8. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Eucharisticum mysterium, z 25. 5. 1967. AAS 59 (1967), s. 539–573.

10. Św. Kongregacja Obrzędów, Instrukcja Sacramentali Communione, z 29. 6. 1970. AAS 62 (1970), s. 664–666.